Over Schiphol hebben we het (bijna) niet gehad

Net op tijd ontdekte ik dat er ‘wegens herstelwerkzaamheden’ de hele middag geen treinen tussen Leiden en Hoofddorp zouden rijden. Nogal tegen mijn zin nam ik de auto. Op de A4, bij de afslag naar Hoofddorp, was de verleiding groot niet linksaf, naar Hoofddorp, maar rechtsaf te slaan, richting Uithoorn, zodat ik eerst nog even bij Gerlachs Aardappelparadijs langs kon gaan. Over Gerlach is een mooie documentaire gemaakt, die toevalliggerwijs de week ervoor op televisie vertoond was. Gerlach werd daarin geportretteerd als ‘de laatste boer onder de rook van Schiphol’. Op z’n veertiende had hij noodgedwongen de boerderij van zijn vader overgenomen en voortgezet. In de volgende meer dan vijftig jaar veranderde hij niets aan het bedrijf en werd hij zelf alleen maar ouder. En groeide hij krom door reuma. Je ziet hem in de openingsscène diep voorovergebogen over het land lopen. Hij heeft geen oog voor wat er om hem heen gebeurde en zeker niet voor wat er boven hem in de lucht gebeurde. Ooit stond de boerderij middenin in de polder, maar nu woonde hij – zonder te verhuizen – zo’n beetje op een bedrijventerrein aan de rand van vliegveld Schiphol.

Hoe zou Gerlach denken over het voorstel van Tijs van den Boomen en Theo Baart om de Aalsmeerbaan te sluiten? Dat voorstel vloeit min of meer voort uit hun vijfjarige verkenning van het gebied rond Schiphol, meestal op de fiets, en altijd met de pen en het fototoestel bij de hand. Het resultaat van die verkenningen, het boek Leven onder het luchtruim, zou die middag gepresenteerd worden in – waar anders – Hoofddorp. De verleiding was groot, maar ik reed natuurlijk toch niet naar het aardappelparadijs; dat zou ook weinig zin hebben, Gerlach zou er waarschijnlijk wijselijk het zwijgen toe doen. In de hele documentaire hadden we hem voornamelijk zien zwijgen en glimlachen. Deze Boeddha van Uithoorn moest je helemaal niet lastigvallen met dit soort onzinnige vragen, hij heeft wel wat beters te doen: onkruid wieden of iets dergelijks.

De bijeenkomst is in restaurant Kastan, wat betreft huisvesting een vreemde eend in de bijt. Terwijl de directe omgeving wordt omgetoverd tot een expat-paradijs met hippe architectuur (met de welluidende naam Hyde Park) is Kastan een meer dan honderd jaar oude wagenschuur die van het land hiernaartoe is gehaald. We zitten onder een indrukwekkende dakconstructie, met prachtige spanten en binten.

Over die handhavingspunten vertelt de volgende spreker, fotograaf Theo Baart, meer. Er zijn verspreid over het gebied 40 handhavingspunten uitgezet in de wijde omgeving van de luchthaven, punten waar geluid(soverlast) gemeten wordt. Sinds 2015 wordt er niets meer met deze gegevens gedaan, en dat is meteen ‘Schiphol’ in een notendop. Baart heeft alle handhavingspunten gefotografeerd. Foto’s waarop dus niets te zien is; dat wil zeggen: waarop niets bijzonders maar juist het gewone, doorsnee Nederland te zien is. Als over honderd jaar iemand wil weten hoe Nederland eruitzag in de jaren ’20 van de 21e eeuw, kan diegene deze foto’s erbij pakken. Zoals moderator van ’t Klooster ook al opmerkte zijn het rare foto’s: ze laten zien hoe absurd het schijnbaar gewone meestal is: “Theo heeft al heel wat rare plekken en scenes in beeld gebracht, en heeft zich nu toch weer overtroffen. Je denkt steeds weer ‘Wat is dit… waar is dit… is dit echt?’”

Moderator wijst nogmaals op de liturgie. Daarmee wordt die olifant in de kamer opeens toch wel erg bespreekbaar. Maar ze houdt ons voor dat we Schiphol misschien niet hoeven doodzwijgen maar ook liefdevol kunnen omarmen - en langzaam smoren en verstikken, denken we er zelf erachteraan.

Tijs van den Boomen vertelt vervolgens over de ‘journalistieke planologie’ die hij en Baart de afgelopen vijf jaar bedreven hebben. Ze hebben samen vele fietstochten door het gebied gemaakt, om steeds ter plekke polshoogte te nemen. Je zou kunnen zeggen dat ze een perfect duo vormden, het duo “Show and Tell”: Theo’s foto’s tonen het gebied, Tijs vertelt de verhalen over het gebied. Dat heeft dus geresulteerd in het boek Leven onder het luchtruim. Het is tijd het eerste exemplaar te overhandigen. Daarvoor is Wouter Veldhuis, Rijksadviseur voor de fysieke leefomgeving, uitgenodigd.

Veldhuis neemt het boek dankbaar in ontvangst en vertelt dat hij, als pleitbezorger voor betere verbindingen tussen de geplande en geleefde stad, om te beginnen al enthousiast was over de methode van Theo en Tijs. In plaats van “de gordiaanse planologische knoop van Schiphol vanuit reguliere beleidskaders aan te vliegen”, verkenden zij het gebied te voet en per fiets. Zodoende kom je niet zozeer problemen op het spoor, als wel oplossingen. De geitenpaadjes kunnen de bewoners en gebruikers van het gebied beter aan de bestuurders in Den Haag overlaten, zij kunnen zich richten op de olifantenpaadjes, “paden en routes die door alledaags menselijk gebruik zijn ingesleten”. Als je die kan vinden en vervolgens versterken en in een groter verband kan brengen, dan zou dat de leefbaarheid wel eens meer ten goede kunnen komen dan welke beleidsmaatregel ook.

Naar aanleiding van het toespraakje vraag ik me af of de buren van Schiphol misschien met de luchthaven moeten leren leven als met een ongeneeslijke, niet-dodelijke ziekte. Ze kunnen beter niet meer blijven hopen op “Haarlemmerolie”, een in dit geval wel heel toepasselijke benaming voor een wondermiddel dat alles oplost. Ze kunnen zich beter bedienen van ‘huismiddeltjes’. Dat wil zegen, met een groot aantal eenvoudige en kleine ingrepen kun je de leefbaarheid enorm verbeteren, ingrepen zoals het aanleggen van fietsbruggetjes.

Er zijn ook sprekers uitgenodigd met wat bescheidener plannen, die toch een grote impact kunnen hebben en waar je eigenlijk nooit spijt van zult krijgen: “no-regretmaatregelen”. Zo vertelt Marga Moeijes over plannen voor de Westeinderscheg, een langgerekte groenzone waar de natuur welig kan tieren en bewoners kunnen recreëren. Met het Legmeerbos, een heus burgerinitiatief, heeft zij daar al een eerste bijdrage aan geleverd. Veldhuis is meteen enthousiast: “Dit is echt een no-brainer, hiermee heb je meteen voorzien in grootschalige wateropvang, waar we steeds meer behoefte aan hebben, zeker in deze polder”. Van ‘t Klooster vraagt zich af of de naam misschien Schipholscheg kan worden, als de luchthaven tenminste mee wil betalen. Moeijens: dan moet het wel om enkele tientallen miljoenen gaan.

Gustaf Wuite uit het TU Delft onderzoeksteam van Martijn Lugten naar geluidadaptief bouwen vertelt over “geluidswerende stedenbouw”. Het klinkt te mooi om waar te zijn, maar uit studies en experimenten blijkt dat je met kleine en eenvoudige ingrepen huizen en buurten redelijk goed herriebestendig kan maken.

Cyril Stom is initiatiefnemer van Maakgemeenschap de Hoop en pleit voor het beschermen van bestaande plekken met kleine bedrijven. Die leggen het meestal af tegen het grote geld van grotere bedrijven, maar voegen wel echts iets toe, wat eigenlijk niet verloren mag gaan. Dit zou tijdelijk kunnen zijn, de kleine bedrijven zijn meestal flexibel.

Mike Emmerik, stedenbouwkundige en partner bij Crimson Historians & Urbanists, ontvouwt plannen voor “een stad van komen en gaan”: het gebied kent veel seizoenarbeid, maar het ontbreekt aan woningen voor deze mensen. Dat is vreemd, je zou speciale plekken kunnen inrichten voor deze werkers. Dat moet dan geen tijdelijke huisvesting zijn, want migratie is van alle tijden: de huisvesting is permanent, de bewoners komen en gaan.

Hilde Blank is stedenbouwkundige en directeur/eigenaar van BVR Adviseurs, en vertelt over de ‘Geniecampus’. Het begon als informele rondetafelbespreking: alle belanghebbenden legden hun plannen op tafel. Het mondde uit in het plan voor een soort campus in het gebied onder de luchthaven langs de geniedijk bij Hoofddorp.

Tenslotte buigen Wouter Veldhuis, Emiel Reiding, Bert Uitterhoeve en Jutta Hinterleitner zich over de vraag hoe het nu verder moet. Dat loopt al snel vast in een discussie over de vraag wie welke beleidsmaatregelen kan en moet nemen. Het gaat, met andere woorden, toch al snel weer over de macht en het geld van Schiphol, waar niet tegenop te boksen is… Lokale bestuurders kijken dan enigszins wanhopig naar Den Haag: kunnen zij niet helpen? Van ’t Klooster probeert tevergeefs de discussie weer weg te krijgen van Schiphol en beleidsmaatregelen. Wouter Veldhuis grijpt als een soort VAR-scheidsrechter in.

Om te beginnen hoef je volgens hem niet veel van “Den Haag” te verwachten, en als je dat wel doet is de kans groot dat je eeuwig op elkaar gaat zitten wachten en er niets gebeurt. Bovendien, we zouden het toch niet over Schiphol hebben? Op heel lokaal niveau, met de rug naar Schiphol, kan je heel wat voor elkaar krijgen. Jutta Hinterleitner valt hem enthousiast bij: het boek van Baart en Van den Boomen komt bij die lokale acties precies van pas. Daar staat alles wat je wil weten keurig en precies beschreven… En: kennis is macht! Aan de slag dus! En je mag daarbij volgens haar gerust wat meer rebels zijn; keurig netjes én toch opstandig, noem het burgerlijke ongehoorzaamheid. Met dit boek in de hand is het een stuk makkelijker scoren. Het staat vol voorzetjes, inkoppertjes, laaghangend fruit, fluitjes van een cent… Eigenlijk zou Hinterleitner van het boek een pdf willen maken en onder alle bewoners verspreiden.

En dat is het moment waarop Van den Boomen het laatste woord kan nemen: hij verwijst nogmaals naar de website levenonderhetluchtruim.nl. Daar staat alle informatie uit het boek keurig op een rijtje, mét kaarten, downloads en fietsroutes… Waarop Baart het allerlaatste woord neemt: op die site staan geen foto’s, daarvoor moet je boek kopen. En inderdaad: het boek is ook een prachtig fotoboek.